طرح شبکه فاضلاب تهران از سال ۱۳۷۵ شروع شده و با نزدیک به ۹ هزار کیلومتر خطوط انتقال فاضلاب به ۲۲ منطقه تهران و ۲۲ تصفیه‌خانه یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های کشور است.
در حال حاضر تقریباً ۴۱درصد مناطق تحت پوشش هستند و نزدیک به ۷۵درصد طرح کامل شده است. همچنین نزدیک به ۸۸درصد عملیات لوله‌گذاری و ۹۰درصد عملیات حفر تونل معادل ۱۹۰ کیلومتر اجرایی شده است. این طرح امروز در سایه مشکلات متعدد با حرکت لاک‌پشتی خود به کندی پیش می‌رود و سال‌هاست که مردم را چشم به راه تکمیل خود نگه داشته است.
اجرای طرح فاضلاب شهر تهران در دهه ۷۰ با اخذ وام از بانک جهانی آغاز شد. به این منظور شرکت فاضلاب تهران به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک شرکت خصوصی به بانک جهانی معرفی شد. اما بعد از تحریم‌ها نتوانست از آن منابع استفاده کند. «مسعود رضا ثامنی» معاون مهندسی و توسعه شرکت فاضلاب تهران می‌گوید: «در حال حاضر بخش عمده منابع این طرح از آبونمان شهروندان تأمین می‌شود و با توجه به اینکه در کشور اجازه افزایش این مبلغ را نداریم طی سال‌های اخیر فقط ۱۰درصد افزایش درآمد داشتیم. درحالی که هزینه‌های ما به دلیل تورم فزاینده ۸۰درصد رشد داشته است.»
کمبود اعتبارات در کنار مسائل و مشکلات موجود باعث شده است تا تهران تنها پایتخت در دنیا باشد که از داشتن فاضلاب شهری به‌صورت کامل بی‌بهره‌است و روند کند اجرای این طرح در محله‌های باقی مانده چالش‌های بسیاری را پیش رو شهروندان تهرانی قرار دهد. درست است امروز اجرای طرح فاضلاب در محله‌های قدیمی و کوچه‌های تنگ و باریک آن به یک معضل شهری تبدیل شده است اما مناطق جدید هم در تهران از این مصائب دور نیستند.
۱۴۱۰، وعده‌ای برای تکمیل طرح فاضلاب شهری
معاون مهندسی و توسعه شرکت فاضلاب تهران با اشاره به طرح جامع فاضلاب تهران بزرگ و برنامه‌ریزی ۲۵ ساله در قالب آن برای برخورداری تهران از یک شبکه جمع‌آوری فاضلاب جامع می‌گوید: «براساس این طرح قرار است تا پایان سال ۱۴۱۰ طرح فاضلاب تهران تکمیل شود و به بهره‌برداری کامل برسد. در صورت تحقق این مهم تهران نیز به جمع تمام پایتخت‌های برخوردار از شبکه جمع‌آوری فاضلاب در جهان خواهد پیوست.»
براساس طرح جامعی که ثامنی از آن سخن می‌گوید ۵ فاز برای شبکه‌گذاری فاضلاب در تهران تعریف شده و تاکنون ۴ فاز آن تکمیل شده و فاز ۵ در حال تکمیل است. او در این باره می‌افزاید: «فاز ۵ دربرگیرنده مناطق ۲۱ و ۲۲ تهران است که به دلیل وسعت زیاد عملیات اجرایی آنها طول کشیده است. در حالی که در سایر فازها اجرای شبکه جمع‌آوری فاضلاب با ۹۰درصد پیشرفت فیزیکی در حال اجراست.»
درست است که روند پیشرفت فیزیکی طرح جامع جمع‌آوری فاضلاب تهران از نگاه کارشناسان شرکت آب و فاضلاب مطلوب است اما برای اینکه معضل فاضلاب شهری برای همیشه دست از سر تهران بردارد کافی نیست. ثامنی ایجاد زیرساخت‌های لازم برای وصل شدن انشعابات شهروندان به شبکه فاضلاب ایجاد شده را نیازمند تکمیل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب تهران عنوان می‌کند. او می‌گوید: «برای ۵ فاز اجرایی شبکه فاضلاب تهران نیاز به ایجاد ۲۲ فاز تصفیه‌خانه داریم. از این تعداد تا به حال ۱۰ فاز تکمیل شده و بقیه در دست اجراست.»
او از تصفیه‌خانه‌های فاضلاب جنوب و غرب تهران به‌عنوان ۲ تصفیه‌خانه بزرگ این شهر یاد می‌کند و ادامه می‌دهد: «با تکمیل تصفیه‌خانه فاضلاب غرب تهران امکان انتقال فاضلاب مناطق ۲ و ۵ و بخش‌هایی از مناطق ۹، ۱۰، ۱۸، ۲۱ و ۲۲ فراهم شده است و با ایجاد چند سوئیچ امکان انتقال بخش‌هایی از فاضلاب مناطق شمالی به این تصفیه‌خانه را هم دنبال می‌کنیم.» در تصفیه‌خانه جنوب شهر ظرفیت تکمیل است و با ایجاد فازهای ۸ و ۹ قرار است ظرفیت‌های جدید به این تصفیه‌خانه اضافه شود. ثامنی می‌گوید: «تصفیه‌خانه جنوب در حال حاضر به شبکه جمع‌آوری فاضلاب مناطق یک، ۳، ۴، ۸، ۱۳، ۱۴، ۱۵، ۱۶ و ۲۰ و بخش‌هایی از مناطق ۷ و ۱۲ وصل است.»
تکمیل فاضلاب در اولویت پروژه‌های تهران باشد
«ناصر امانی» عضو شورای اسلامی شهر تهران هم تکمیل نشدن فاضلاب شهری تهران را یکی از مشکلات شهری پایتخت می‌داند و می‌گوید: «مدتی پیش از محله عباس‌آباد در شهرری بازدید کردیم و در جریان مشکلات مردمی در بخش فاضلاب قرار گرفتیم. متأسفانه بوی تعفن کانال فاضلابی که از حاشیه این منطقه مسکونی می‌گذرد امروز به یکی از چالش‌های بزرگ اهالی ساکن در این منطقه تبدیل شده است.» این کانال یکی از خروجی‌های تصفیه‌خانه جنوب تهران است؛ کانالی که حجم فاضلاب واردشده به آن از ظرفیتش بیشتر است. به همین علت بخشی از فاضلاب بدون تصفیه وارد محیط‌زیست می‌شود: «متأسفانه به دلیل کامل نبودن پروژه فاضلاب شهر تهران، ما امروز در اغلب مناطق شاهد وجود مشکلات متعددی هستیم و این معضلات و مشکلات در مناطق جنوبی شهر بیشتر است. هرچند در مناطق مرکزی و قدیمی پایتخت نیز که هنوز شبکه جمع‌آوری فاضلاب، اجرا یا تکمیل نشده است مردم با مشکلاتی مانند رهاسازی بخشی از فاضلاب در فضای شهری و آلودگی محیط‌زیست مواجه هستند.»
امانی با بیان اینکه امروز در برخی مناطق حاشیه شهر تهران فاضلاب به یکی از دغدغه‌های مردم تبدیل شده و همجواری کانال و خانه‌های مسکونی نوعی ناامنی را ایجاد کرده است می‌گوید: «در اغلب این نقاط میله‌های فلزی حفاظ اطراف کانال‌ها توسط معتادان متجاهر، بریده و باعث سقوط بچه‌ها در کانال و وقوع حوادث تلخ می‌شود.» عضو شورای اسلامی شهر تهران با تأکید بر ضرورت تسریع در اجرا و تکمیل پروژه فاضلاب شهری تهران می‌گوید: «تکمیل این پروژه باید به‌عنوان یکی از اولویت‌های کلانشهر تهران قرار بگیرد.»
دست‌انداز تحریم‌ها
یکی از علل اصلی کندی اجرای طرح فاضلاب شهر تهران به اعتقاد معاون مهندسی و توسعه شرکت فاضلاب تهران تحریم‌های ایران و افزایش هزینه‌های اجرایی است. او می‌گوید: «متأسفانه طی ۲ سال اخیر با چالش‌های مالی زیادی روبه‌رو شدیم. افزایش ۴ برابری هزینه‌ها اجازه نمی‌دهد تا طبق برنامه‌ریزی‌ها پیش برویم.» او تأکید می‌کند: «حتی اگر شبکه جمع‌آوری فاضلاب تکمیل شود امکان اتصال انشعابات را نداریم. چون بستر تصفیه فراهم نیست و نمی‌توان با اتصال شبکه، محیط‌زیست را به خطر انداخت.»
از مباحث مالی و تحریم‌ها که بگذریم برخی قوانین هم در روند کند اجرای این پروژه مؤثرند؛ از صدور مجوزهای شهرداری تا قوانین راهنمایی و رانندگی. ثامنی درباره این مشکلات می‌گوید: «هزینه صدور مجوزهای حفاری شهرداری از متری ۲۰ هزار تومان به ۳ میلیون تومان افزایش یافته و این ارقام در بودجه‌های شرکت آب و فاضلاب به هیچ‌وجه پیش‌بینی نشده است. به همین دلیل گاهی کار برای مدتی متوقف می‌شود. از سوی دیگر مجوزهای راهنمایی و رانندگی برای اجرای پروژه‌ها در ساعت‌های شب بسیار محدود است و در این ساعت محدود از ۱۲ بامداد تا ۵ صبح عملاً کار زیادی پیش نمی‌رود.»
تهران نیازمند تصفیه‌خانه‌های محلی است
شبکه فاضلاب شهر تهران قطعاً یکی از بهترین و ممتازترین پروژه‌های زیست‌محیطی کشور است ولی واقعیت اینکه شبکه فاضلاب شهر تهران به دلیل نبود تصفیه‌خانه‌های محلی، امروز مشکلات زیادی را برای کلانشهر تهران ایجاد کرده است. «محمد سالاری» از فعالان حوزه شهری در این‌باره می‌گوید: «تهران برای اینکه بهترین بهره‌را از فاضلاب شهری ببرد نیازمند تصفیه‌خانه‌های محلی است. نبود این تصفیه‌خانه‌ها باعث شده است تا مجموع فاضلاب پایتخت به جنوب شهر سراریز شود. اگر شهر تصفیه‌خانه‌های محلی داشت از این منابع می‌شد برای آبیاری فضای سبز هر محله استفاده کرد.» او می‌افزاید: «ما برای بقای شهر نیازمند جذب آب باران و روان آب‌های شهر به داخل چاه‌های جذبی هستیم. متأسفانه امروز این منابع آبی روانه شبکه فاضلاب می‌شود و محیط‌زیست شهر را تهدید می‌کند.»
کارشناس مدیریت سوانح:
خطر بزرگ؛ شریان‌های حیاتی شهر هنگام زلزله
«علی‌اصغر محمدی» کارشناس مدیریت در سوانح نگران روزی است که زمین تهران با یک زلزله ۷ ریشتری بلرزد و شریان‌های حیاتی زیرزمینی توان تحمل آن را نداشته باشد. او می‌گوید: «ایران یکی از نقاط حادثه‌خیز دنیاست. به همین دلیل باید روش‌های مختلف مقاوم‌سازی شریان‌های حیاتی در آن مورد توجه قرار بگیرد. حالا ما در بخش فاضلاب با پروژه نیمه تمامی روبه‌رو هستیم که یک تهدید بزرگ در زمان زلزله محسوب می‌شود.»
او با بیان اینکه شبکه فاضلاب شهری هنگام زلزله نه تنها منجر به خسارات اقتصادی می‌شود بلکه مشکلات بهداشتی و امدادرسانی را ایجاد می‌کند می‌گوید: «کامل نبودن شبکه فاضلاب در تهران ما را از این می‌ترساند که در صورت وقوع زلزله از یک طرف نمی‌دانیم وضعیت ایمن‌سازی شبکه فاضلاب در برابر زلزله چگونه است و از سوی دیگر بخش‌هایی که هنوز به شبکه فاضلاب وصل نشده‌اند در معرض تهدید فوران فاضلاب و انتشار گازهای فاضلاب هنگام وقوع زلزله هستند. این شرایط علاوه بر سخت کردن روند امدادرسانی مشکلات زیست‌محیطی بسیاری را هم در شهر ایجاد می‌کند.»
فاضلاب، مشکل محله‌های نوساز تهران
«حسین آقاخانی» از فعالان زیست‌محیطی تهران هم از تکمیل نشدن پروژه فاضلاب شهری پایتخت به‌عنوان یکی از مصائب بزرگ پیش رو این کلانشهر یاد می‌کند و می‌گوید: «توسعه زندگی شهری در کنار بی‌توجهی به زیرساخت‌های مورد نیاز، امروز کلانشهر تهران را با چالش‌های فراوانی از جمله فاضلاب شهری مواجه کرده است. از محله‌های قدیمی که بگذریم بی‌توجهی به ایجاد زیرساخت‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب شهری در مناطق جدیدی مانند منطقه ۲۲ جای تأسف است.» او ادامه می‌دهد: «امروز ما در شهر جدید پردیس و منطقه ۲۲ و مناطق غرب تهران و از همه مهم‌تر در جنوب شهر به شکلی با چالش فاضلاب شهری روبه‌رو هستیم. این در حالی است که با کمک گرفتن از شرکت‌های دانش بنیان و بهره‌گیری از طرح‌های نوین می‌توان این تهدید را به یک فرصت برای تهران تبدیل کرد.»
این فعال زیست‌محیطی می‌گوید: «ایجاد تصفیه‌خانه‌های بزرگ و مدرن شهری امروز با هزینه‌های هنگفت ممکن است. در حالی که ما می‌توانیم از فن‌آوری‌های روز دنیا استفاده کنیم و با ایجاد تصفیه‌خانه‌های کوچک در هر محله و منطقه به این شکل خاتمه دهیم.» آقاخانی تأکید می‌کند: «رهاسازی فاضلاب شهری در اراضی حاشیه شهر آلودگی منابع زیرزمینی را در پی خواهد داشت و خسارت جبران‌ناپذیری را به شهر وارد می‌کند. پس بهتر است قبل از هر بحرانی به فکر پیشگیری از آن باشیم.»
فاضلاب، یکی از علل فروریزش‌ها در تهران
دکتر «رضا کرمی» رئیس سابق سازمان مدیریت بحران شهرداری تهران تکمیل نشدن سیستم فاضلاب در شهر تهران را یکی از علل فروریزش‌ها در این شهر می‌داند و می‌گوید: «برخلاف تصور مردم، در تهران فرونشستی نداریم که حاصل کم شدن منابع آب زیرزمینی باشد؛ بلکه آنچه در طول سال‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم فروریزش است؛ موضوع مهمی که یکی از عللش می‌تواند نفوذ فاضلاب‌های شهری به داخل شهر باشد.» کرمی می‌گوید: «آنچه امروزگاه و بیگاه درباره ایجاد فروچاله‌هایی در شهر به گوش می‌رسد یا ریزش قسمتی از خیابان را می‌بینیم همگی ریشه در تأسیسات زیرزمینی شهر دارد و با اجرای پروژه‌هایی مثل فاضلاب شهری می‌توانیم تا بخش زیادی مانع وقوع این حوادث شویم.»
کرمی ادامه می‌دهد: «فروریزش زمین در نقطه‌ای که رخ می‌دهد خطرآفرین است. شهر تهران امروز بیش از پیش درگیر فروچاله‌هاست و قطعاً بعد از هر بارندگی شدید تعداد رخداد فروچاله‌ها در مناطق دارای امکان فروریزش بیشتر می‌شود که این موضوع کاملاً از موضوع فرونشست زمین در تهران مجزاست.»